British Museum’daki yapıtların kaçı ‘gerçekten’ İngiltere’ye ilişkin: Türkiye üçüncü sırada

İngiltere ve Yunanistan başbakanları ortasında kısa müddet evvel gerçekleşen görüşmede, İngiltere’nin Elgin Mermerleri olarak da bilinen Parthenon Heykelleri‘ni Atina’ya iade edip etmemesi gerektiği konusunda uzun müddettir devam eden tartışmayı bir kere daha canlandırdı.

Keir Starmer ve Kyriakos Miçotakis arasında bu ayın başlarında yapılan görüşmenin akabinde, Yunan hükümeti İngiliz mevkidaşının antik heykellerin iadesini artık engellemeyeceğine inandığı istikametinde haberler ortaya çıkmıştı.

Ancak İngiltere yapıtların iadesi konusundaki tavrının değişmediğini yineleyerek, kararın şu anda bulundukları British Museum‘a ilişkin olduğunu belirtmiş ve ayrıyeten maddeyi değiştirerek yapıtların kalıcı olarak kaldırılmasına müsaade verme niyetinde olmadığını da tabir etmişti.

‘Osmanlı’dan müsaade aldığını sav etmişti’

Heykeller Atina’daki Akropolis’te bulunan Athena Tapınağı’nın M.Ö. 447 yılına kadar uzanan mermer süslemelerinden oluşuyor. 1800’lü yılların başında, İngiltere’nin Osmanlı Devleti Büyükelçisi Lord Elgin, Parthenon’da kalan heykellerin yaklaşık yarısının ‘korunması‘ için lokal yetkililerden müsaade aldığını tez etmişti. British Museum’a nakledilen heykeller o vakitten beri İngiltere ve Yunanistan ortasında kıymetli bir uyuşmazlık konusu olarak canlılığını koruyor.

Birtakım kimseler Lord Elgin‘in heykelleri bozulmaktan ve yok olmaktan kurtarmaya çalışan dürüst bir ‘Yunanperver‘ olduğunu argüman ederken, kimileri ise İskoç asilzadenin, İngiltere’nin o devirdeki daha geniş sömürgeci hırslarının bir belirtisi olarak mermerleri gerçek vatanlarından çalan ‘açgözlü bir aristokrat‘ olduğunu lisana getiriyor.

Söz konusu bu tartışma, Birleşik Krallık’ın çaldığı söz edilen her şeyi iade etmesi halinde British Museum‘da hiçbir şey kalmayacağı savlarının yanı sıra, Birleşik Krallık’ın tam olarak neleri kendi ülkelerine iade etmesi gerektiği konusunda daha geniş bir tartışmayı da beraberinde getiriyor. Lakin İngiliz yetkililer kelam konusu bu argümanın abartılı olduğunu öne sürüyor ve müzedeki yapıtların büyük çoğunluğunun kendilerine ilişkin eserler olduğunu savunuyor.

Türkiye bu savları reddetmişti: ‘Arşivlerde yok’

Dönemin Britanya Krallığı Büyükelçisi Elgin‘in kelam konusu yapıtları yetkililerden ‘izin‘ alarak İngiltere’ye getirdiği savlarına bir mühlet evvel Türkiye’den karşılık gelmişti.

Türkiye Kültür ve Turizm Bakanlığı Kültür Varlıkları ve Müzeler Genel Müdürlüğü Kaçakçılıkla Mücadele Dairesi Başkanı Zeynep Boz, böyle bir müsaade ya da fermanın arşivlerinde olmadığını açıklamıştı.

Çoğu eser İngiltere kökenli mi?

Yetkililer British Museum‘un çevrimiçi kataloğunda ülke etiketlerine nazaran yapılan bir aramada 650 binden fazla yapıtın İngiltere, İskoçya, Galler veya Kuzey İrlanda‘dan geldiğini ve en büyük kısmının İngiltere kökenli olduğunu vurguluyor.

Çevrim için data tabanında yer alan bilgilere nazaran bugünkü Yunanistan’dan 65 bin 576 eser geldiği görülüyor.

British Museum, 2 milyondan fazla kayıt olmasına karşın koleksiyonunun yalnızca yarısını çevrim içi olarak kataloglandığını ve Londra Bloomsbury’deki British Museum’da rastgele bir vakitte yaklaşık 80 bin nesnenin halka açık olarak sergilendiğini lisana getiriyor.

British Museum bu konuya ait ise, “Birçok durumda, en son araştırmalar şimdi eklenmedi. Yanılgılar ve eksiklikler olacaktır fakat bir obje hakkında her vakit yeni bilgiler bulunabileceği hususu göz önüne alındığında Müze, dataları ‘tamamlanıncaya’ kadar saklamak yerine yayınlamayı tercih etmektedir. Yalnızca şahsî ve hassas bilgiler gizli tutulmuştur” cümlelerini kaydetmişti.

Müzenin en büyük değerli yapıtları diğer ülkelerden

Her ne kadar İngiltere’nin müzeye hacim olarak en büyük katkıyı sağlayan ülke olduğu tabir edilse de müzenin en dikkat cazibeli yapıtlarının en tartışmalı olanlar olduğu ve denizaşırı ülkelerden gelme geldiği bir hakikat olarak karşımıza çıkmaktadır.

Müzenin öne çıkan yapıtları ortasında Halikarnas Mozolesi (Türkiye) Büyük Ramses’in Büstü (Mısır) ve Rosetta Taşı (Mısır) yer alıyor.

Özellikle Rosetta Taşı üzerindeki hiyeroglifler, Mısır Demotik yazısı ve Antik Yunanca sayesinde, hiyerogliflerin çözülmesine imkan tanıyarak arkeoloji dünyasında çığır açmıştır

Rosetta Taşı‘nın 1700’lerin sonunda Napolyon Bonapart‘ın Mısır Seferi sırasında bulunduğuna inanılırken Fransız askerlerin hafriyat yaparken ‘tesadüfen‘ bu levhayı keşfettiği ve daha sonra Napolyon‘un mağlubiyetinin akabinde 1801’de İskenderiye Antlaşması uyarınca İngilizlere teslim edildiği belirtiliyor.

Öte yandan Mısır, British Museum‘un Rosetta Taşı‘nı iade etmemesinin ‘Mısır’a karşı Batılı kültürel şiddetin‘ bir sembolü olduğunu söyleyerek taşın iadesini talep ediyor.

Buna ek olarak Nijerya da ortalarında kraliyet kıyafetleri ve şahsî süs eşyalarının da bulunduğu bir küme heykelden oluşan Benin Bronzları‘nın iadesini talep ediyor. Tarihi 16. yüzyıla kadar uzanan bu eserler, 1897’de İngiliz güçlerinin işgali sonrasında Benin’den götürülmüştü. Nijeryalı yetkililer yapıtların ‘yağma‘ olduğunu ve British Museum’daki güvenliklerine bakılmaksızın ‘ait oldukları topluluklara‘ iade edilmeleri gerektiğini lisana getirmişti.

British Museum, Benin City’deki Kraliyet Sarayı ile ‘olumlu ilişkileri‘ olduğunu ve Nijerya ile görüşmelere açık olduğunu lisana getiriyor.

Aynı vakitte Etiyopya da kadehler, silahlar, mücevherler ve tabotlar (kutsanmış sunak tabletleri) üzere litürjik objeleri içeren Maqdala Koleksiyonu‘nu geri istiyor. Birtakım eserler Etiyopya’ya iade edilmiş olsa da 1868 yılında İngiliz askerleri tarafından yağmalanan öteki eserler hala İngiltere’de bulunuyor. British Museum, tabotlarla ilgili uzun vadeli gayesinin ‘onları Büyük Britanya’daki bir Etiyopya Ortodoks Kilisesi’ne ödünç vermek ve burada din adamları tarafından kendi gelenekleri çerçevesinde bakılmalarını sağlamak’ olduğunu belirtiyor.

Eserlerin menşe ülkelerine iadesi konusu Avrupa’da sadece British Museum‘un başını ağırtmıyor. Avrupa’daki pek çok müze sömürge periyotlarında yasadışı yollarla alındıkları gerekçesiyle uzun vakittir bu ithamlar ile karşı karşıya kalıyor.

Öte yandan British Museum geçtiğimiz yıl, ortalarında mücevher ve yarı pahalı taşların da bulunduğu yaklaşık 2 bin yapıtın kayıp olduğunun ortaya çıkması ve hatta kimilerinin internette satışa sunulmasıyla daha da büyük bir tartışmayla karşı karşıya kalmıştı.

İngiliz medyasına konuşan yabancı uzmanlar, müzenin ‘utanç verici bir durum‘ olduğu için bu mevzuyla ilgilenmediğini belirtirken, olayın ortaya çıkışının 9. gününde Müze Müdürü Hartwig Fischer istifa etmişti.

Fischer, tezlerin 2021’de önlerine geldiğini lakin o vakit ciddiyetle bahse eğilmediklerini itiraf etmişti.

Çalıntı haberleri ülkeleri harekete geçirmişti

Çalıntı haberlerinin akabinde Kültür ve Turizm Bakanlığı Kaçakçılıkla Mücadele Dairesi Lideri Zeynep Boz, Dışişleri Bakanlığı aracılığıyla müzeye mektup yollamıştı.

Mektupta, çalıntı haberlerinin akabinde müzedeki Anadolu yapıtlarının durumu hakkında bilgi talep edilirken, bunların Türkiye’ye iadesi istenmişti.

Türkiye dışında Çin de British Museum’daki Shang, Zhou, Wei ve Jin üzere hanedanlara ilişkin yaklaşık 23 bin yapıtı resmi yazıyla talep etmişti.

Çin’in talep mektubunda, “British Museum koleksiyonunda bulunan yaklaşık 8 milyon eser, İngiltere dışından geliyor ve büyük çoğunluğu uygunsuz yollardan hatta ahlaksız yollarla elde edilmiş durumda” tabirleri yer aldı.